# | ces | pol |
---|
1 | Vědci odhalili přímou souvislost mezi znečištěným životním prostředím a vývojem dětského mozku | Jak wpływamy na mózgi naszych dzieci? |
2 | Fotografie Tehmina Shekhy byla pořízena na klinice Chingari v Bhopalu v Indii - v místě největší průmyslové havárie v dějinách světa. | Tehmina Shekh uwieczniona w Chingari Clinic w Bhopal (Indie - miejsce, w którym ludzie zapadają na najcięższe choroby wywołane przez czynniki chemiczne). |
3 | Foto Bhopal Medical Appeal. | Zdjęcie użytkownika Flickr Bhopal Medical Appeal. |
4 | CC-BY-NC-SA 2.0 | CC-BY-NC-SA 2.0 |
5 | Článek Elizabeth Grossmanové byl původně otištěn na internetových stránkách Ensia.com, které mapují mezinárodní aktivity cílené na ochranu životního prostředí. | Artykuł autorstwa Elizabeth Grossman został pierwotnie opublikowany w Ensia.com - magazynie, który opisuje międzynarodowe rozwiązania chroniące środowisko w działaniu. |
6 | Jeho publikování na Global Voices je v souladu s dohodou o sdílení obsahu. | Tutaj opublikowany jest ponownie jako część porozumienia o udostępnianiu treści. |
7 | 16. února, 2015 - Zveřejněné statistiky jsou alarmující. | 16 luty 2015 r. Liczby są szokujące. |
8 | Podle průzkumu amerického Centra pro prevenci a kontrolu nemocí bylo ve Spojených státech v letech 2006 až 2008 evidováno o 1,8 milionu více dětí s vývojovými vadami než v předchozím desetiletí. | Według U.S. Centers for Disease Control and Prevention, w latach 2006-2008 zdiagnozowano zaburzenia rozwojowe u około 1,8 miliona dzieci więcej niż dekadę wcześniej. |
9 | Výskyt autismu vzrostl v tomto období o 300 procent, výskyt ADHD o 33 procent. | W tym czasie rozpowszechnienie autyzmu wzrosło niemalże o 300 %, podczas gdy rozpowszechnienie ADHD podniosło się o 33 %. |
10 | Z průzkumu dále vyplývá, že v průměru 10 až 15 procent všech narozených dětí v USA trpí nějakým typem vývojové poruchy. | Liczby podawane przez CDC wskazują również, że 10 do 15% wszystkich dzieci narodzonych w Stanach Zjednoczonych cierpi na pewien typ neurobehawioralnego zaburzenia rozwojowego. |
11 | U další početné skupiny dětí je nervová porucha přítomna, ale nerozvinula se do takové fáze, aby mohla být klinicky diagnostikována. | Jeszcze więcej spośród nich dotykają zaburzenia neurologiczne nie podlegające klinicznej diagnozie. Nie dotyczy to tylko Stanów Zjednoczonych. |
12 | Počty dětí s vývojovými vadami rostou i v ostatních státech světa. | Tego rodzaju upośledzenia atakują miliony dzieci na całym świecie. |
13 | Philippe Grandjean, který působí na Univerzitě jižního Dánska a Harvardské škole veřejného zdraví (Harvard T.H. Chan School of Public Health), a Philip Landrigan z Vysoké školy lékařské (Icahn School of Medicine) na Mount Sinai v New Yorku, oba lékaři a prominentní vědci ve svých oborech, označují současnou situaci slovem „pandemie“. | Liczby są tak wielkie, że Philippe Grandjean reprezentujący the University of Southern Denmark oraz Harvard T.H. Chan School of Public Health i Philip Landrigan z the Icahn School of Medicine at Mount Sinai w Nowym Jorku, będący lekarzami i wybitnymi naukowcami w tej dziedzinie, opisują tę sytuację jako “pandemiczną”. |
14 | Nárůst zaznamenaly už statistiky z dřívějších let. Podle Irvy Hertz-Piccioto, profesorky a vedoucí Ústavu pro environmentální a profesní zdraví na Kalifornské univerzitě v Davisu, však charakter dat u starších studií nebyl vhodný pro objasnění všech příčin. | Chociaż wcześniejsza i bardziej sumienna diagnoza wyjaśnia niektóre spośród udokumentowanych wzrostów, nie tłumaczy ich wszystkich - stwierdza Irva Hertz-Piccioto - profesor zdrowia środowiskowego i zawodowego oraz kierownik MIND Institute na University of California. |
15 | Grandjean a Landrigan připisují 30 až 40 procent případů genetickému původu a předpokládají, že u zbývající většiny hraje velmi důležitou roli vliv znečištěného životního prostředí. | Grandjean i Landrigan wyjaśniają za pomocą czynników genetycznych 30 do 40 % przypadków. Jednak znacząca i rosnące liczba badań wskazuje, że narażenie na substancje zanieczyszczające środowisko przyczynia się do niepokojącego wzrostu liczby dziecięcych zaburzeń neurologicznych. |
16 | Co to konkrétně znamená? | Co tak naprawdę się dzieje? |
17 | Bruce Lanphear z Univerzity Simona Frasera připomíná, že některé těžké kovy jako např. olovo, rtuť nebo organofosfátové pesticidy jsou již dlouhou dobu vedeny na seznamu toxických látek, které mají prokazatelný nežádoucí vliv na neurobehaviorální vývoj dítěte. | I jak możemy temu zaradzić? Niektóre substancje chemiczne, takie jak na przykład ołów, rtęć czy pestycydy fosforoorganiczne od dawna uważane są za substancje toksyczne, które wywierają długofalowy wpływ na zdrowie neurologiczne dzieci - mówi Bruce Lanphear, profesor nauk o zdrowiu w Simon Fraser University. |
18 | Používání olovnatých barviv je ve Spojených státech sice zakázáno, většina lidí však dodnes staré nátěry v domácnostech neodstranila. V řadě států je navíc problém olovnatých aditiv naprosto ignorován. | Choć farba ołowiowa jest obecnie zakazana w Stanach Zjednoczonych, nadal występuje w wielu domach i pozostaje w użyciu w innych miejscach na całym świecie. |
19 | Děti jsou vystaveny škodlivému vlivu olova, které je obsaženo v barvách na některých starších hračkách, v kontaminované půdě či v plastech, kde funguje jako změkčovadlo. | Dzieci mogą zetknąć się z ołowiem pochodzącym z używanych do produkcji zabawek farbach, barwnikach i metalach, mimo że takie użycie jest prawnie zabronione w Stanach Zjednoczonych (zobacz: Thomas the Tank Engine). |
20 | Se rtutí přicházíme do styku při konzumaci některých druhů ryb, vyskytuje se v ovzduší a byla také používána ve starých rtuťových teploměrech a termostatech. | Inne źródła szkodliwego ołowiu stanowią: zanieczyszczona gleba, narażenie środowiskowe, a także plastik, w którym ołów używany jest jako środek zmiękczający. |
21 | Ačkoliv byla výroba těchto pomůcek v posledních letech výrazně eliminována, obavy přetrvávají. | Źródła narażenia na rtęć obejmują niektóre ryby, zanieczyszczenie powietrza oraz stare termometry i termostaty, które zawierają ten pierwiastek. |
22 | Zjistilo se totiž, že na lidské zdraví mohou mít vliv i minimální dávky. V prenatálním období a v raném dětství jsou mozkové buňky velmi citlivé na negativní působení průmyslových chemikálií a dalších neurotoxikantů. | Chociaż podejmuje się wysiłki, by ograniczyć i wyeliminować wspomniane czynniki narażenia, problem nie przestaje martwić, ponieważ obecnie wiemy, że szkodliwe skutki mogą wystąpić na wyjątkowo niskich poziomach stężenia. |
23 | Foto Jason Corey. CC-BY-NC-SA 2.0 | Zdjęcie użytkownika Flickr Jasona Corey'a CC-BY-NC-SA 2.0 |
24 | Podle vědeckých výzkumů mají na vývoj lidského mozku, a to i v prenatální fázi, neblahý dopad jak chemické sloučeniny v ovzduší (včetně výfukových plynů a velmi jemných částic), tak i ty obsažené v předmětech v našich domácnostech. | Na wczesnych etapach rozwoju człowieka - prenatalnym oraz lub czasie niemowlęctwa - komórki mózgowe łatwo mogą ulec zniszczeniu pod wpływem przemysłowych chemikaliów i innych neurotoksyn. Obecnie naukowcy dowiadują się, że związki chemiczne powszechnie występujące w powietrzu, włączając składniki spalin praz materię cząsteczkową, podobnie jak domowe i konsumenckie produkty, mogą wywierać szkodliwy wpływ na rozwój mózgu, także w okresie prenatalnym. |
25 | Aditiva snižující hořlavost, plasty, kosmetika a další produkty se podle Lanpheara řadí mezi největší skryté hrozby. Vyskytují se totiž v naší bezprostřední blízkosti. | Lanphear wymienia substancje chemiczne w opóźniaczach spalania, plastiku, produktach higieny osobistej oraz sprzętach gospodarstwa domowego wśród obiektów zmartwienia ze względu na ich skutki dla rozwoju neurologicznego. |
26 | „Výrazný vliv na nervový systém mají i ty chemikálie, které urychlují nebo přímo vyvolávají hormonální změny,“ říká Linda Birnbaumová, ředitelka Národního institutu věd pro environmentální zdraví a Národního toxikologického programu. | Substancje chemiczne, które wywołują zmiany hormonalne, są coraz bardziej podejrzewane o przynoszenie neurologicznych skutków - mówi Linda Birnbaum, dyrektor National Institute of Environmental Health Sciences and National Toxicology Program. |
27 | Mezi aktuálně laboratorně zkoumanými chemikáliemi jsou např. polybromované difenylethery, jež se v mnoha výrobních odvětvích používají jako zpomalovače hoření (čalounění, elektronika), ftaláty přidávané do plastových výrobků jakožto změkčovadla a užívané i v syntetických vůních, bisfenol A, přísada PVC známá také jako BPA, perfluorované sloučeniny, které chrání textilní povrchy proti vodě, mastnotě a nečistotám, a řada různých pesticidů. | Badaniu pod kątem wywierania neurologicznego wpływu na wczesnych etapach życia poddane zostały: opóźniacze spalania, znane jako PBDE, które były szeroko stosowane w piankach tapicerskich, elektronice oraz w innych produktach, ftalany, powszechnie używane jako zmiękczacze oraz w zapachach syntetycznych i poliwęglowy plastyczny składnik bisfenol A, powszechnie znany jako BPA; związki fluoru, które stosowane są w warstwach plamo-, wodo- i tłuszczoodporne oraz różnych pestycydach. |
28 | Grandjean a Landrigan upozorňují, že lidský plod není v prenatálním stádiu chráněn proti chemikáliím tak, jak jsme si donedávna mysleli. Nitroděložní sondy odhalily, že chemikálie mají schopnost projít placentou. | Jak wyjaśniają Grandjean i Landrigan, płód nie jest dobrze chroniony przed substancjami chemicznymi pochodzącymi ze środowiska, które łatwo przenikają przez łożysko. |
29 | A nervové buňky na jejich přítomnost velmi citlivě reagují. | Badacze stwierdzają, że hemocytoblasty nerwowe są bardzo wrażliwe na substancje neurotoksyczne. |
30 | Během posledních 30 až 40 let dospěli vědci k poznání, že děti jsou na působení vnějších chemických látek citlivější než dospělí. Mozek dítěte reaguje na působení chemických substancí velmi rychle. | W czasie ostatnich trzydziestu do czterdziestu lat naukowcy zaczęli zyskiwać świadomość, że dzieci i niemowlęta są bardziej podatne na czynniki narażenia chemicznego niż dorośli. |
31 | V raných fázích vývoje, v prenatální a novorozenecké fázi, mohou průmyslové chemikálie a neurotoxikanty způsobovat poškození mozkových buněk, a potažmo tak ovlivnit vývoj struktury i funkcí mozku, což může vést i k celoživotním následkům. | In the past 30 to 40 years, scientists have begun to recognize that children and infants are far more vulnerable to chemical exposures than are adults. Mózg dziecka jest bardzo podatny na takie zanieczyszczenia. |
32 | „Mozek je vůči vlivu vnějších stimulantů extrémně citlivý,“ upozorňuje Grandjean. Chemická neurotoxicita byla samozřejmě předmětem zkoumání i v minulosti. | Na wczesnych etapach rozwoju - w okresie prenatalnym i w niemowlęctwie komórki mózgowe mogą łatwo ulec zniszczeniu przez chemikalia przemysłowe i inne neurotoksyny. |
33 | Vždy se však pracovalo jen s dospělými při intoxikaci vyššími dávkami. | Zakłócenia te wpływają na strukturalny i funkcjonalny rozwój mózgu, prowadzą do długotrwałych i negatywnych skutków. |
34 | Na děti se obrátila pozornost až v posledních třiceti či čtyřiceti letech. | “Mózg jest wyjątkowo wrażliwy na zewnętrzną stymulację” - podkreśla Grandjean. |
35 | Zjistilo se, že mozek dítěte je na působení chemických látek mnohem citlivější než mozek dospělého jedince. | Historycznie badano neurotoksyczność wywierającą wpływ na dorosłych, często w przypadkach wysokiego stopnia narażenia zawodowego. |
36 | I v případě velmi nízkých hodnot může dojít k jeho závažnému a dlouhotrvajícímu poškození. | Jednak w czasie ostatnich trzydziestu - czterdziestu lat naukowcy zaczęli nabierać przekonania, że dzieci i niemowlęta są bardziej podatne na czynniki chemiczne niż dorośli. |
37 | Dalším zásadním objevem bylo, že nelze jednoduše vypočítat potenciální dopad působení chemické látky. | Stwierdzono też, że bardzo niski poziom narażenia na początku życia może mieć głębokie i trwałe skutki. |
38 | Je třeba brát v potaz jak vývojovou fázi dítěte, tak i délku doby, po kterou je mozek působení látky vystaven. | Kolejnym ważnym odkryciem jest zrozumienie, w jaki sposób wpływ czynników chemicznych na dziecko lub niemowlę obejmuje więcej niż tylko szacowanie potencjalnych efektów dla fizycznie mniejszej osoby. |
39 | „V období raného vývoje mozku nastupují jednotlivé fáze v přesné a přirozené choreografii,“ vysvětluje Frederica Pererová, profesorka z Ústavu věd pro environmentální zdraví z Mailmanovy školy veřejného zdraví při Kolumbijské univerzitě. | Należy rozważyć także etap rozwoju oraz czas narażenia. Wczesne etapy rozwoju mózgu “bardzo dokładną choreografię” - wyjaśnia Frederica Perera - profesor Environmental Health Sciences w Uniwersytecie Columbia Mailman School of Public Health. |
40 | „Jakýkoliv vnější zásah do přirozeného chemického prostředí mozku může být v tomto období fatální,“ doplňuje Pererová. | “Każda substancja chemiczna, która jest w stanie zakłócić chemię mózgu na tym etapie, może być szkodliwa”. |
41 | V rané fázi mozkového vývoje, kdy se z jednoduchých buněk vyvíjejí neurony, „je načasování naprosto zásadní“, vysvětluje Deborah Kurraschová, asistující profesorka na Cummingově škole medicíny Univerzity Calgary. Co má na mysli? | Na przykład podczas wczesnych stadiów rozwoju mózgu, kiedy komórki staja się neuronami - “synchronizacja wyznacza cel” - wyjaśnia Deborah Kurrasch - docent w Uniwersytecie Calgary's Cumming School of Medicine, specjalizująca się w badaniach neurologicznych. |
42 | Podívejme se na výsledky její poslední studie z ledna 2015, jež se zabývala účinky bisfenolu A (BPA) a jeho časté náhražky bisfenolu S (PBA) na vývoj nervové soustavy. | Wyniki ostatniego badania poświęconego neurorozwojowym efektom BPA ilustrują opisaną tendencję. W artykule opublikowanym w styczniu 2015 Kurrasch bada wraz z kolegami efekty BPA oraz jego popularnego substytutu - bisfenolu S. |
43 | Kurraschová a její tým použily takové množství bisfenolů A a S, které je běžně obsaženo v místní kohoutkové vodě, a nechaly je působit na malé rybky zebřičky ve vývojové fázi, jež odpovídala druhému trimestru těhotenství, kdy se neurony formují a přemísťují do finálních pozic v mozku. | Zbadano szczególnie, jak narażenie na BPA i BPS, na poziomach porównywalnych do występujących w lokalnym źródle wody pitnej, może wpłynąć na rozwój neuronalny danio pręgowanego na etapie porównywalnym do drugiego trymestru ciąży, kiedy neurony się formują i zajmują prawidłowe położenie w mózgu. Po poddaniu badaniu pod kątem skutków dla rozwoju mózgu, wiele substancji chemicznych okazuje się ingerować w funkcje hormonów koniecznych dla zdrowego rozwoju mózgu. |
44 | Mnohé z chemikálií, které jsou předmětem zkoumání z důvodu negativního vlivu na vývoj nervové soustavy, zřejmě zasahují do hormonální regulace organismu. Ta je pro mozkovou činnost naprosto klíčová. | Many of the chemicals under scrutiny for their effects on brain development appear to act by interfering with the function of hormones essential for healthy brain development. |
45 | „Je to, jako by nasedaly do autobusu, který míří přesně tam, kam chtějí,“ vysvětluje Kurraschová. | “To tak jakby wsiadały do autobusu jadącego do miejsca, w którym powinny się znaleźć” - wspomina Kurrasch. |
46 | Po účinku bisfenolů A a S to bylo, „jako by dvakrát více neuronů nastoupilo do dřívějšího spoje a pouze polovina do pozdějšího spoje“. | Wyjaśnia, że po narażeniu na BPA i BPS odbywa się to jakby “dwa razy więcej neuronów wsiadło do wczesnego autobusu i o połowę więcej do późniejszego”. |
47 | Vědci zjistili, že v důsledku působení těchto látek došlo u sledovaných rybiček k pozměněnému nervovému vývoji a objevila se u nich hyperaktivita. | Badacze odkryli, że wspomniane narażenia wydają się modyfikować rozwój nerwowy - neurogenezę w taki sposób, że ryby stały się nadpobudliwe. |
48 | Takto pozměněný vývoj, zapříčiněný v tomto případě pouze „velmi malým množstvím BPA“, může mít podle Kurraschové na organismus nevratný vliv. | Taka zmiana, spowodowana w tym przypadku przez “bardzo małą ilość BPA”, może przynieść trwałe skutki - mówi Kurrasch. |
49 | Zkoumané chemikálie, BPA, ftaláty, perfluorované sloučeniny, brómované zpomalovače hoření či pesticidy, zřejmě působí na mozkový vývoj tak, že zasahují do přirozeného fungování hormonů, které mají na vývoj mozku přímý vliv. | Po poddaniu analizie pod kątem skutków dla rozwoju mózgu, wiele substancji: BPA, ftalany, związki fluoru, bromowane opóźniacze spalania oraz różne pestycydy okazuje się ingerować w funkcje hormonów koniecznych dla zdrowego rozwoju mózgu. |
50 | Jsou jimi především hormony štítné žlázy, jež regulují důležité životní funkce, včetně reprodukce, spánku, příjmu potravy a puberty. | Są wśród nich hormony tarczycy, które regulują część mózgu odpowiedzialną za wiele ważnych czynności: rozmnażanie, sen, pragnienie, łaknienie oraz dojrzewanie płciowe. |
51 | Podle slov Thomase Zoellera, ředitele Laboratoře molekulární, buněčné a vývojové endokrinologie na Massachusettské univerzitě, si plod během prvního trimestru těhotenství nedokáže hormony štítné žlázy vytvářet sám. | Podczas pierwszego trymestru ciąży, płód nie wytwarza własnych hormonów tarczycy - podkreśla Thomas Zoeller - dyrektor the Laboratory of Molecular, Cellular and Developmental Endocrinology na Uniwersytecie Massachusetts Amherst. |
52 | Pokud přijde v tomto období štítná žláza matky do kontaktu s látkami typu polychlorinovaných bifenylů nebo perchlorátů, což se může stát například při znečištění pitné vody, dochází k ohrožení dítěte v kritické fázi jeho mozkového vývoje. | Jeśli środowiskowe narażenia na substancje takie jak polichlorowany bifenyl lub nadchloran wpływa na hormony tarczycy u matki w tym czasie, a może się to zdarzyć na przykład za pośrednictwem zanieczyszczenia wody, przynosi to negatywne skutki dla jej dziecka na kluczowym etapie rozwoju mózgu. |
53 | | Kolejną kwestią do rozważenia w kontekście chemicznego narażenia niebezpiecznego dla gruczołów - stwierdza Zoeller- jest fakt, że znaczna część kobiet w wielu rozrodczym cierpi na niedobór jodu, który może niszczyć ich hormony tarczycy. |
54 | Zoeller dále upozorňuje na fakt, že velmi početná skupina žen ve Spojených státech v plodném věku trpí nedostatkem jódu, jenž je pro správnou činnost štítné žlázy zásadní. | Podczas gdy wspomniane niedobory niekoniecznie muszą powodować klinicznie szkodliwe skutki, mogą okazać się wystarczające, by osłabić neurorozwój płodu. “Skutki mogą pojawić się na poziomie o wiele niższym niż wskazują standardy bezpieczeństwa” - podkreśla Zoeller. |
55 | I když se tento nedostatek nijak zjevně neprojeví, může narušit nervový vývoj plodu. | Istnieje bardzo wiele substancji chemicznych, na które kobiety mogą być narażone środowiskowo, mających potencjalny wpływ na hormony tarczycy. |
56 | „Změny mohou nastat i při velmi nízkých hodnotách,“ říká Zoeller. | Należą do nich PBDEs, PCBs, BPA, różne pestycydy, związki nadfluorków i niektóre ftalany. |
57 | V životním prostředí existuje mnoho dalších chemikálií, jejímž vlivům mohou být těhotné ženy vystaveny a jež mohou ovlivnit činnost hormonů štítné žlázy. | Szczególnie niepokojącym źródłem narażenia na substancje chemiczne podejrzanym o wywieranie szkodliwego wpływu na rozwój dziecięcych mózgów jest zanieczyszczenie powietrza, będącego skomplikowaną mieszaniną różnorodnych chemikaliów i materii cząsteczkowej. |
58 | Jsou mezi nimi například PBDE, PCB, BPA, pesticidy, perfluorované sloučeniny a některé ftaláty. | Badania coraz częściej sugerują, iż przenoszone drogą powietrzną zanieczyszczenia mogą mieć bardziej subtelny, ale istotny wpływ na wczesny rozwój neurologiczny i na zachowanie. |
59 | Jedním ze zvlášť obávaných zdrojů nebezpečných chemikálií je znečištěné ovzduší. Obsahuje obrovské množství chemických látek a sloučenin. | Research increasingly suggests that airborne contaminants can have subtle but significant effects on early neurological development and behavior. |
60 | Přestože jsou částice kontaminantů v ovzduší rozměrově velmi malé, mohou mít podle vědců na raný neurobehaviorální vývoj jedince velký vliv. | Perera wraz z kolegami poddali niedawno badaniu związek pomiędzy narażeniem na policykliczny węglowodór aromatyczny oraz na składnik zanieczyszczający powietrze a częstością występowania ADHD u dziewięciolatków. |
61 | Pererová a její kolegové nedávno zkoumali vztah mezi vlivem polycyklických aromatických uhlovodíků na lidský organismus a výskytem ADHD u devítiletých dětí. | Badanie wykazało, że w przypadku matek narażonych na wysokie stężenie PAH w czasie ciąży, ryzyko urodzenia dziecka z ADHD było 5 razy większe. |
62 | Jejich studie prokázala, že u dětí matek, které byly během těhotenství vystaveny vysokým dávkám PAU, byla pravděpodobnost výskytu ADHD až pětkrát vyšší, přičemž projevy ADHD u těchto dětí byly závažnější v porovnání s těmi, jejichž matky s PAU do styku nepřišly. | Urodzenie dziecka z ostrymi objawami ADHD jest mniej prawdopodobne, gdy matka nigdy nie była narażona na takie substancje. Chociaż wspomniane badanie było pionierskie, jeśli chodzi o ustanowienie takiego związku, coraz więcej badań wskazuje na związki między zanieczyszczeniami powietrza, do których należy PAHs oraz szkodliwym wpływem na zdrowie i rozwój dziecięcych mózgów. |
63 | Výše zmíněná studie byla vůbec první, zdaleka ne však poslední, která jasně prokázala přímou souvislost mezi znečištěným ovzduším a neurobehaviorálními symptomy. | Zwracanie uwagi na efekty zanieczyszczeń powietrza dla zdrowia mózgu jest stosunkowo nową tendencją - wyjaśnia Kimberly Gray - kierowniczka nauk o zdrowiu w ramach the National Institutes of Health. |
64 | Podle Kimberly Grayové z Národního institutu zdraví je zkoumání vlivu polutantů v ovzduší na zdraví mozku poměrně novou záležitostí. | Dodaje, że badania coraz częściej sugerują, iż przenoszone drogą powietrzną zanieczyszczenia mogą mieć bardziej subtelny, ale istotny wpływ na wczesny rozwój neurologiczny i na zachowanie. |
65 | Kromě již zmíněné studie o účincích polycyklických aromatických uhlovodíků se v laboratořích zaměřili i na sledování potenciální souvislosti mezi černým uhlíkem a vývojovými vadami jako autismus či snížené IQ. | Poza związkiem między prenatalnym narażeniem na PAH i upośledzoną funkcją mózgu, badacze pochylają się nad potencjalnymi powiązania między czarnym węglem, zmiennymi związkami organicznymi oraz (wśród innych składników zanieczyszczeń powietrza) oraz upośledzeniami takimi jak autyzm czy obniżone IQ. |
66 | Marc Weisskopf, docent z Ústavu pro environmentální a profesní zdraví na Harvardské škole veřejného zdraví (Harvard T.H. Chan School of Public Health), se ve své studii z prosince 2014 zaměřil na matky, jež byly v období třetího trimestru těhotenství vystaveny vysokým dávkám jemných částic černého uhlíku (při velikosti částic do 2 µm). | W opublikowanym w grudniu 2014 badaniu, Marc Weisskopf - profesor nadzwyczajny środowiskowej i zawodowej epidemiologii Harvard T.H. Chan School of Public Health, wraz z kolegami przyjrzeli się dzieciom, których matki narażone były na wysokie poziomy materii cząsteczkowej (PM2. 5, cząsteczki 2.5 mikronów średnicy lub mniejszych), szczególnie w czasie trzeciego trymestru ciąży. |
67 | Studie se zúčastnilo více než tisíc matek z různých oblastí Spojených států, přičemž autismus byl diagnostikován až dvakrát častěji u dětí exponovaných matek. | Studium, w którym wzięło udział ponad 1000 uczestników pochodzących z całych Stanów Zjednoczonych, wykazało, że prawdopodobieństwo zdiagnozowania u tych dzieci autyzmu było dwa razy większe niż w przypadku matek, które były narażone na niskie ilości. |
68 | V případě vystavení větším částicím (2-10 µm) nebyla souvislost s častějším výskytem autismu prokázána. | Narażenie na większe cząsteczki - między 2.5 a 10 mikronów (znane jako PM10) - nie wydają się związane ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia autyzmu. |
69 | „Především z epidemiologického hlediska je to velmi závažné zjištění, neboť obrací pozornost na roli matky, načasování kontaminace a neurovývojový efekt,“ podotýká Weisskopf. | “To bardzo istotne z epidemiologicznego punktu widzenia”, ponieważ “kładzie nacisk na narażenie matki” - mówi Weisskopf. Podkreśla także znaczenie czasu i neurorozwojowe skutki. |
70 | Ačkoliv mohou k rozvoji autismu přispět i různé jiné faktory, zdá se, že role znečištěného ovzduší může být klíčová. | Chociaż wiele czynników może przyczynić się do autyzmu - wyjaśnia Weisskopf - badanie umacnia sugestię, że rolę mogą odgrywać czynniki środowiskowe. |
71 | Mohou za to velmi malé jemné částice, které mají v případě kontaminace schopnost negativně ovlivňovat vývoj mozku, vysvětluje Weisskopf. Vědci z Kolumbijské univerzity dále publikovali i doplňkovou studii, jež dokazuje přímou souvislost mezi vlivem běžných polutantů a kognitivními a behaviorálními vadami u dětí. | Ze względu na fakt, że ze wspomnianymi skutkami wiążą się małe cząstki, wyniki korespondują z tym, co odkryto w ramach innych badań: To, co wydaje się ilościowo niewielkie, może być “całkiem istotne”, jeśli chodzi o wywieranie wpływu na rozwój mózgu - dodaje Weisskopf. |
72 | Podle Grandjeana a Landrigana je nejzávažnějším zjištěním v souvislosti s výzkumem vývojových neurotoxikantů to, že jsou všudypřítomné. | Naukowcy z Columbia University opublikowali niedawno dodatkowe badanie wiążące powszechne zanieczyszczenia powietrza z poznawczymi i behawioralnymi upośledzeniami u dzieci. |
73 | | Jak wskazują Grandjean i Landrigan, jednym z niepokojących niedawnych odkryć dotyczących środowiskowego narażenia na rozwojowe neurotoksyny jest zdanie sobie sprawy z tego, jak powszechne zdaje się ono być oraz z wszechobecności takich związków chemicznych. |
74 | „Do výrobků se dostává stále více neurotoxických chemikálií,“ říká Landrigan. | “Wiele substancji neurotoksycznych dociera do produktów” - mówi Landrigan. |
75 | Ftaláty fungují jako změkčovadla v PVC, přidávají se do syntetických vůní a mnoha produktů pro osobní hygienu. Tvoří tak jednu kategorii široce používaných chemikálií, o nichž je známo, že mají negativní dopad na vývoj mozku. | Ftalany, używane jako zmiękczacze, także w poliwinylowym chlorku plastiku, w syntetycznych zapachach oraz w wielu produktach służących do higieny osobistej, zawierają jedną kategorię szeroko stosowanych chemikaliów, podejrzewanych o wywieranie niszczącego wpływu na rozwój mózgu. |
76 | Výzkumníci z Kolumbijské univerzity z Mailmanovy školy veřejného zdraví nedávno odhalili, že děti, které byly v prenatálním stádiu vystaveny účinkům zvýšené hladiny určitých ftalátů, měly o 6 až 8 bodů nižší IQ oproti těm, které se intoxikaci vyhnuly. | Badacze z Columbia University's Mailman School of Public Health niedawno dowiedzieli się, że dzieci narażone na podwyższone poziomy niektórych ftalanów osiągały wynik IQ średnio 6-8 punktów niższy niż dzieci z niższym stopniem narażenia w okresie prenatalnym. |
77 | Děti s nižším skóre IQ měly i potíže s pracovní pamětí, percepčním uvažováním a rychlostí zpracování informací. | Dzieci z mniejszym wynikiem IQ wykazywały problemy z podstawową pamięcią, wnikliwym rozumowaniem oraz z prędkością przetwarzania informacji. “Prawie każdy w USA jest narażony” - Robin Whyatt |
78 | „Vlivu neurotoxikantů je v USA vystaven téměř každý. | “Pretty much everybody in the U.S. is exposed. |
79 | “ - Robin Whyattová | ” - Robin Whyatt |
80 | Ftaláty zkoumané v této studii, známé pod zkratkami DnBP a DiBP, jsou přidávány do běžných produktů v domácnosti včetně toaletních potřeb a kosmetiky. | |
81 | Najdeme je v šamponech, odlakovačích na nehty, rtěnkách, tužidlech na vlasy i mýdlech, jsou obsaženy ve vinylových materiálech či vlhčených ubrouscích. Hodnoty, které byly použity při studii o IQ, jsou nicméně podle Národní zprávy o zdraví a výživě v akceptovatelných mezích. | Ftalany, które zbadano, znane jako DnBP i DiBP używane są w licznych produktach gospodarstwa domowego, włączając przybory toaletowe i kosmetyki przybory toaletowe i kosmetyki, a wśród nich szampon, lakier do paznokci, szminkę, produkty do stylizacji włosów i mydło, podobnie jak materiały winylowe czy części suszarek. |
82 | Tato zpráva míru expozice člověka vůči chemikáliím dlouhodobě sleduje. „Vlivu neurotoxikantů je v USA vystaven téměř každý,“ říká spoluautorka studie Robin Whyattová, profesorka věd pro environmentální zdraví z Lékařské fakulty Kolumbijské univerzity. | Stopnie narażenia wiązane z mniejszym IQ należą do przedziału, który CDC umieszcza w wynikach badań w National Health and Nutrition Examination Survey - “Prawie każdy w USA jest narażony”-mówi współautor badania Robin Whyatt, profesor nauk o zdrowiu środowiskowym na Universytecie Columbia University Medical Center. |
83 | Mohlo by se zdát, že pokles IQ o pár bodů není až tak velký problém. Pam Factor-Litvaková, autorka studie a docentka epidemiologie na Mailmanově škole, však upozorňuje, že i tak malé výkyvy ovlivňují celkový výsledek třídy, potažmo populace. | Chociaż taki spadek IQ może wydawać się mały, Pam Factor-Litvak (główna autorka badania oraz profesor nadzwyczajny epidemiologii w Mailman School) dostrzega, że na poziomie populacji czy nawet klasy oznacza to mniejszą ilość dzieci mających najwyższy poziom inteligencji, a więcej tych mniej uzdolnionych. |
84 | Méně dětí s vyšším skóre znamená více dětí s nižším skóre. | “Krzywa przesuwa się w dół” - wyjaśnia. |
85 | „Celá křivka se posouvá směrem dolů,“ vysvětluje Litvaková. | “5 czy 6 punktów IQ nie wydaje się dużą cyfrą. |
86 | „Pět nebo šest bodů IQ se skutečně nemusí jevit jako mnoho, ale ve výsledku to znamená méně talentovaných dětí a více těch, které vyžadují speciální vzdělávací program,“ podotýká Maureen Swansonová, ředitelka Americké asociace pro zdraví dětí a poruchy učení. | Oznacza to jednak, że jest więcej dzieci, które mają specjalny program nauczania oraz mniej takich, które są uzdolnione ” - stwierdza Maureen Swanson, dyrektor Learning Disabilities Association of America's Healthy Children Project. |
87 | „To může mít velký ekonomický dopad,“ doplňuje její slova Birnbaumová. | “Potencjalny wpływ ekonomiczny jest ogromny” - mówi NIEHS's Birnbaum. |
88 | Příčiny nervových poruch jsou podle Frederiky Pererové „velmi komplexní“. | Przyczyny neurologicznych schorzeń są “bardzo złożone” - zauważa Frederica Perera. |
89 | Při dlouhodobém zkoumání jednotlivých faktorů se přitom inklinuje k metodě sledování jedné substance v daném čase, aniž by byl zohledňován fakt, že lidé jsou v přirozeném prostředí vystaveni působení více chemikálií zároveň. | Wyzwanie związane z oddzieleniem różnych czynników przyczyniających się do wystąpienia zaburzeń jest tym większe, że podczas badania oraz regulacji chemicy rozpatrują w danym momencie jedną substancję, podczas gdy ludzie zwykle narażeni są na wiele substancji chemicznych jednocześnie. |
90 | A co více, v otázce mozkového vývoje je třeba mít na paměti i vliv stresu, který shodou okolností „působí na tutéž oblast mozku,“ vysvětluje Deborah Cory-Slechtová, profesorka environmentální medicíny na univerzitě v Rochestru. | Jeśli chodzi o rozwój mózgu, społeczne czynniki stresowe, które “działają na ten sam obszar mózgu”, sprawiają, że problem jest jeszcze bardziej złożony - wyjaśnia Deborah Cory-Slechta - profesor medycyny środowiskowej Uniwersytetu Rochester. |
91 | Spolu s dalšími kolegy je stále více přesvědčena o tom, že nechemické stresory - mateřství, napětí v domácím a komunitním prostředí - mohou účinky negativních vlivů, ať už jsou to neurotoxické chemikálie nebo jiné faktory, na raný vývoj mozku urychlit. | Cory-Slechta wraz ze współpracownikami znajdują coraz więcej dowodów na to, że niechemiczne stresory takie jak matczyne, rodzinne oraz społeczne problemy mogą wywrzeć negatywny wpływ na rozwój mózgu: albo same z siebie, albo w połączeniu z neurotoksycznymi związkami. |
92 | Podle Birnbaumové je tato zjevná interakce mezi chemikáliemi a nechemickými stresovými faktory „velmi závažná a důležitá“. | Birnbaum stwierdza, że ta oczywista interakcja substancji chemicznych i niechemicznych stresorów jest “bardzo niepokojąca i istotna”. |
93 | Cory-Slechtová vysvětluje, že například u epidemiologických studií se typicky berou v úvahu tzv. zavádějící faktory. | Cory-Slechta wyjaśnia, że studia epidemiologiczne zazwyczaj poprawiają to, co nazywane jest zaskakującymi czynnikami. |
94 | Jsou to vedlejší okolnosti, které mohou ovlivnit onu konkrétní okolnost, kterou studie zkoumá. | Chodzi o inne warunki, które mogą wpłynąć na to, co podlega pomiarom. |
95 | Při výzkumech v jiných oblastech bývá častou chybou, že „se zapomíná zohlednit přirozené lidské životní prostředí”. | Dodaje, że wiele badań “nie odwzorowuje jasno tego, co zachodzi w ludzkim otoczeniu”. |
96 | Cory-Slechtová se snaží se svými kolegy takové prostředí simulovat. | Cory-Slechta oraz współpracownicy dążą do “odtworzenia w świecie zwierząttego, co zachodzi w ludzkich społeczeństwach”. |
97 | Během pokusů na zvířatech modelují takové prostředí, které je ekvivalentní k lidské společnosti. | Szczególnie interesujące są środowiska podatne na społeczne źródła stresu oraz najbardziej narażone na zanieczyszczenia chemiczne, do których należą: ołów, pestycydy i zanieczyszczenia powietrza. |
98 | V jednom momentě se zde setkávají jak nechemické stresové faktory, tak i chemické kontaminanty: olovo, pesticidy a znečištěné ovzduší. | Ołów i stres wpływają na tę samą część mózgu - mówi. |
99 | Olovo a stres ovlivňují shodnou oblast mozku, a mohou tak společně během raného vývojového období způsobovat permanentní změny v jeho struktuře a v konečném důsledku i zapříčinit snížení IQ nebo poruchu chování a učení. | Dlatego też mogą działać synergicznie we wczesnych etapach życia i wywołać trwałe zmiany w strukturze mózgu. Skutkiem tych zmian może być obniżone IQ oraz problemy z uczeniem się oraz zachowaniem. |
100 | Laboratoř Cory-Slechtové se v současné době snaží vytvořit co nejvěrohodnější simulaci stresového prostředí v chudinských komunitách tak, aby zvířecí modely prožívaly stejnou zkušenost, jakou tam prožívají lidé. | Cory-Slechta's lab pracuje obecnie nad warunkami stresu i chronicznego ubóstwa na modelach bazujących na świecie zwierząt, które będą odzwierciedlać warunki, w których żyją społeczeństwa ubogie. |
101 | Cílem je lépe pochopit, jak mohou takové podmínky ovlivňovat prenatální vývoj člověka. | Celem jest lepsze zrozumienie, w jaki sposób te skutki przekraczają barierę łożyska i stają się podstawą dla dozgonnych chorób. |
102 | Tým zkoumá nejen vztahy mezi exposicí a neurovývojovými vadami, ale zaměřuje se i na mechanismy jejich vzniku. | Slechta wraz z kolegami badają nie tylko związki między narażeniami a neurorozwojem, ale również mechanizmy, na mocy których występują. |
103 | Jak tedy máme postupovat, pokud chceme tyto negativní dopady na mozek dětí zastavit? | Jak powinniśmy postępować, zakładając, że chcemy przerwać szkodzenie mózgom naszych dzieci? |
104 | Krokem číslo jedna je prohloubit naši schopnost rozpoznat ty chemikálie, které jakýmkoliv způsobem ovlivňují nervový vývoj jedince. | Istotnym krokiem jest udoskonalanie naszych umiętności w zakresie określania, które substancje chemiczne przynoszą neurorozwojowe skutki. |
105 | Možným řešením by mohl být podle Birnbaumové komplexní systém screeningových testů. Lidský organismus je vystaven vlivu celé řady chemikálií a nové do produktů stále přibývají. | Birnbaum stwierdza, że idealnym rozwiązaniem byłby system szybkich badań, gdyż występuje wiele substancji chemicznych (należą do nich też nowoodkryte), na które ludzie są narażeni. |
106 | Dnes již díky Národnímu ústavu zdraví, Agentuře pro ochranu životního prostředí a dalším federálním agenturám existuje program, který díky robotickým systémům umožňuje toxicitu chemických látek snadno a rychle odhalit. | Chociaż taki program, poświęcony testowaniu wielkiej liczby substancji chemicznych za pomocą robotyki rozpoczęły NIH, EPA i inne federalne agencje, są dziesiątki tysięcy chemikaliów, pozostających w użyciu i w większości nie przebadanych w pełni pod kątem występowania szkodliwych efektów. |
107 | Pro podobné účely by se do programu mohlo zapojit i několik desítek tisíc dalších systémů. | Jeśli chodzi o ograniczenie występującego już narażenia, możliwe jest unikanie niektórych substancji chemicznych dzięki wyborom konsumentów. |
108 | Jejich potenciál však pro tento úkol zatím nebyl dostatečně zmapován. Co se týče snížení aktuálních hodnot chemických látek v životním prostředí, tak každý z nás má do jisté míry při nákupu produktů možnost výběru. | Jest to jednak często trudne, biorąc pod uwagę, że podobnie jak BPA na paragonach, wiele z tych substancji znajduje zastosowanie w produktach, które nie mają informacji o składzie. |
109 | Bohužel však stále existuje celá řada produktů bez vyznačení obsahu ingrediencí. A všudypřítomným nečistotám v ovzduší se člověk vyhne jen velmi těžko. | Inne, łącznie z zanieczyszczeniami powietrza, są trudniejsze do wyeliminowania zważywszy na ich powszechność i brak dostępnych alternatyw. |
110 | Maureen Swansonová také velmi trefně podotýká, že ne všechny ekonomické skupiny obyvatel jsou finančně schopny vybírat toxicky nezatížené produkty. | Jak zauważa Maureen Swanson, takie wybory niekoniecznie są wykonalne dla ludzi na każdym poziomie ekonomicznym, co zmusza do zastanowienia się nad kwestami środowiskowej sprawiedliwości. |
111 | Grandjean a Landrigan také vytýkají nedostatečnou aktivitu americkému systému pro regulaci chemikálií. Kontrola toxicity výrobků před jejich uvedením na trh, kterou má systém na starosti, je podle nich zcela nedostačující. | Grandjean i Landrigan wskazują, że obowiązujący w USA system przepisów dotyczących chemii, który nie wymaga całkowitego przebadania toksyczności produktu przed wypuszczeniem go na rynek, nie działa dobrze, jeśli chodzi o wzmacnianie bezpieczeństwa chemicznego. |
112 | „Není správné vycházet z primárního předpokladu, že netestované chemikálie nemají na vývoj mozku negativní vliv. | “Nie powinno się zakładać, że nietestowane substancje chemiczne są bezpieczne dla rozwoju mózg. |
113 | Neurovývojová toxicita by měla být testována jak u stávajících, tak i u nově zaváděných chemických přísad,“ poznamenávají v článku publikovaném v časopise The Lancet. | Zarówno substancje chemiczne będące ostatnio w użyciu jak wszystkie nowe chemikalia powinny zostać poddane badaniu pod kątem rozwojowej neurotoksyczności” - napisali Grandjean i Landrigan w artykule opublikowanym w The Lancet. |
114 | Ačkoliv se může zdát, že jsme si na některé zdroje neurotoxicity již dostatečně posvítili, realita je jiná. | Nie przebadano jeszcze odpowiednio kilku źródeł neurotoksyczności, choć wydaje się, że cel ten został zrealizowany. |
115 | Díky zákonným opatřením a veřejné informovanosti se například učinil velký pokrok v omezení užívání olova. | Na przykład poczyniono znaczny postęp w ograniczaniu narażenia na ołów w USA i w innych miejscach dzięki odpowiednim zasadom postępowania i edukacji o zdrowiu publicznym. |
116 | Jenže pro lidský organismus představuje nebezpečí i úplně minimální množství olova. | Mimo iż jest powszechna świadomość, że niemal każda ilość narażenia na ołów może przynieść szkody, narażenie wciąż występuje. |
117 | A to se z našeho prostředí nepodaří vymýtit, dokud se například ve všech státech nezakáže užívání olovnatých barviv a olovnatého benzínu. | Szczególnie dotyczy to krajów, w których ciągle używane są farba ołowiowa i benzyna. W 2012 r. fundusze CDC przeznaczane na programy profilaktyki narażenia na ołów zostały nagle zmniejszone w USA. |
118 | Ke zdárnému řešení celé záležitosti nepřispívá ani fakt, že v roce 2012 americká vládní agentura CDC markantně omezila financování programů zaměřených na ochranu životního prostředí proti zatížení olovem. | Jeśli chodzi o ochronę rozwijającego się mózgu, który jest wyjątkowo wrażliwy, środki do oceniania ryzyka chemicznego oraz ustalania standardów bezpieczeństwa, które obecnie są w użyciu, nie mogą sprostać swemu zadaniu - komentuje Cory-Slechta. |
119 | Co se týče ochrany citlivého vývoje mozku, tak jsou současná bezpečnostní opatření stanovující míru užití rizikových chemických látek velmi nedostačující, říká Cory-Slechtová. | When it comes to protecting the exquisitely sensitive developing brain, the measures currently used to assess chemical risk and set safety standards fall short, says Cory-Slechta. |
120 | Mezitím jsou děti po celém světě - zejména v chudých oblastech - i nadále vystavovány vlivům nebezpečných neurotoxitantů pocházejících z průmyslových emisí či z příměstských skládek. | Tymczasem dzieci na całym świecie wciąż narażone są na niebezpieczne neurotoksyny pochodzące z emisji przemysłowej, z odpadów oraz w czasie pracy, szczególnie w mniej bogatych krajach. |
121 | Často jsou v takto nebezpečném prostředí i kvůli nelegální dětské práci. | Przykłady można mnożyć. |
122 | V Asii a Africe pracují v továrnách na recyklaci elektronického odpadu, s olovem a rtutí se dostávají do kontaktu při těžebních pracích, ohrožují je zemědělské pesticidy anebo dokonce těžké kovy přidávané do potravin a cukrovinek. | Należą do nich narażenia na chemikalia emitowane w czasie przetwarzania elektroniki w wielu miejscach Azji i Afryki, na ołów i rtęć pochodzące ze źródeł górniczych, na rolnicze pestycydy, na produkty zanieczyszczone ciężkimi metalami, włączając jedzenie i słodycze. |
123 | Co se týče ochrany citlivého vývoje mozku, tak jsou současná bezpečnostní opatření stanovující míru užití rizikových chemických látek velmi nedostačující, říká Cory-Slechtová. | Jeśli chodzi o ochronę rozwijającego się mózgu, który jest wyjątkowo wrażliwy, środki do oceniania ryzyka chemicznego oraz ustalania standardów bezpieczeństwa, które obecnie są w użyciu, nie mogą sprostać swemu zadaniu - komentuje Cory-Slechta. |
124 | „Těžištěm toho všeho by měla být prevence, ale není,“ doplňuje. | “Tym powinna się zajmować podstawowa profilaktyka, ale tak nie jest” - dodaje. |
125 | Zatímco mnoho zastánců environmentálního zdraví ve Spojených státech poukazuje na absenci federálních zákonných regulací v oblasti užití chemických látek, řada jednotlivých států USA v nedávné době schválila vlastní zákony na ochranu dětí před škodlivými chemikáliemi. | |
126 | Je dobře, že mnoho z nich zmiňuje chemické látky s neurotoxickým efektem, obzvláště těžké kovy jako je kadmium, olovo a rtuť, a mnohé také definují ochranu těhotných žen před chemickými vlivy. | W obliczu braku regulacji, które wielu zwolenników zdrowia środowiskowego uważa za wystarczające, federalna regulacja chemiczna oraz wiele poszczególnych stanów niedawno uchwaliły własne ustawy, by chronić dzieci przed szkodliwymi czynnikami chemicznymi. |
127 | Výše zmiňované načasování se však v zákonech zatím nijak nezohledňuje. | Wiele z nich dotyczy substancji chemicznych przynoszących neurotoksyczne skutki, a szczególnie ciężkich metali, takich jak kadm, ołów i rtęć. |
128 | Bohužel, čím více díky výzkumu o vývojových neurotoxikantech víme, tím více se jich v současném světě dostává do oběhu. | Mimo że niektóre stany dążą do ochrony ustawowej kobiet ciężarnych przed zagrożeniami chemicznymi, nie poświęcono wystarczającej uwagi czasowi narażenia. |
129 | A většina vědců se shoduje, že si svoji daň vybírají hlavně ve světě malých dětí. | Choć dziś dużo wiemy o rozwojowych neurotoksynach, wydaje się, że występuje więcej takich narażeń niż kiedykolwiek wcześniej. |
130 | „Podle mě je nezbytné, abychom zavedli zcela nový systém ochrany našich dětí. | Można odnieść wrażenie, że wśród naukowców panuje powszechna zgoda, iż wspomniane narażenia zaczynają zbierać żniwo wśród dzieci. |
131 | Ve zdraví jejich mozků totiž tkví i zdravá budoucnost celé naší civilizace,“ uzavírá Grandjean. | Grandjean stwierdza, że “Jasne jest dla mnie, że musimy ustanowić inny system, by lepiej chronić mózgi przyszłości”. |
132 | Elizabeth Grossmanová je nezávislá novinářka a spisovatelka zaměřující se na environmentální a vědecká témata. | Elizabeth Grossman jest niezależną dziennikarką i pisarką, która specjalizuje się w zagadnieniach środowiskowych i naukowych. |
133 | Je autorkou knih Chasing Molecules, High Tech Trash, Watershed a mnoha dalších. | Napisała kilka książek, m. in. Chasing Molecules, High Tech Trash, Watershed. |
134 | Její články se pravidelně objevují v těchto periodikách: Ensia, Scientific American, Yale e360, The Washington Post, TheAtlantic.com, Salon, The Nation a Mother Jones. | Jej prace zostały opublikowane w Ensia, Scientific American, Yale e360, the Washington Post, TheAtlantic.com, Salon, The Nation, and Mother Jones. |
135 | Její účet na Twitteru je @lizzieg1. | Zamieszcza tweety jako @lizzieg1. |