# | epo | fra |
---|
1 | Orienta Timoro: Konstrui unu landon el multaj lingvoj | Timor oriental : Construire un pays à partir de plusieurs langues |
2 | Ĉi tiu artikolo estas parto de nia speciala temo Lingvoj kaj la Interreto. | Ce billet fait partie de notre dossier spécial Les Langues et Internet. |
3 | En Novembro 28, 1975, Orienta Timoro unuflanke proklamis sian sendependecon, post preskaŭ kvar jarcentoj de portugala koloniigo. | [Liens en portugais ou anglais, sauf mention contraire] Le 28 novembre 1975, le Timor-Leste a proclamé unilatéralement son indépendance, après presque 4 siècle de colonisation portugaise. |
4 | La deklaro estis legita en la portugala, sed nur kelkajn tagojn poste Indonezio invadis la landon, kaj la uzo de tiu sama lingvo estis malpermesita dum la dudek kvar jaroj, kiujn la okupacio daŭris (1975-1999). | Bien que la déclaration ait été lue en portugais, quelques jours plus tard, l'Indonésie a envahi le pays et l'utilisation de cette même langue a été interdite pendant les vingt-quatre ans d'occupation. |
5 | Kiam Orienta Timoro iĝis sendependa lando en 2002, kaj la tetuma kaj la portugala lingvoj estis elektitaj kiel oficialaj por la novnaskita lando. | (1975-1999). Quand le Timor oriental est devenu un pays indépendant en 2002, le tétoum et le portugais ont été choisis comme langues officielles du nouveau pays. |
6 | Tamen, la nombro de naciaj lingvoj estas ĝis 16, kaj dekoj da aliaj dialektoj estas uzataj ĉiutage de la timoraj civitanoj. | Néanmoins, le nombre de langues nationales s'élève à 16 et des dizaines de dialectes sont utilisés quotidiennement par les citoyens timorais. |
7 | Idiomo(j) de Identeco | Idiome (s) identitaire(s) |
8 | Hau nia lian, hau nia rain (Mia lingvo, mia hejmlando). Bildo de Sapo Noticias Timor Leste (publika havaĵo). | Dans la pratique, le tétoum, la lingua franca du Timor oriental, est la langue la plus parlée sur le territoire. |
9 | En la praktiko, la tetuma, la pontolingvo de Orienta Timoro, estas la plej vaste parolata tra la tuta teritorio. Aliflanke, “La portugala ne estas la lingvo de unueco, sed ĝi estas la lingvo de identeco”, diris Mari Alkatiri, la estro de Fretilin (la opozicia partio), en artikolo [pt] de 2007 al la Portugala ĵurnalisto Paulo Moura. | Cependant, “le portugais n'est pas la langue d'unité, mais la langue d'identité”, a déclaré Mari Alkatiri, à la tête de Fretilin (parti d'opposition), dans un article [en portugais] de 2007 du journaliste Paulo Moura republié sur le blog Ciberdúvidas da Língua Portuguesa (Cyberdoutes de la langue portugaise). |
10 | La teksto estis republikigita en la blogo Ciberdúvidas da Língua Portuguesa (Ciberduboj el la portugala). | Hau nia lian, hau nia rain (Ma langue mon pays). Photo de Sapo Noticias Timor Leste (domaine public). |
11 | Moura plu klarigas, kial post la sendependiĝo restas “grandega plejmulto de la loĝantaro”, kiu ne parolas la portugalan: | Paulo Moura explique pourquoi après l'indépendance “une majorité impressionnante de la population” ne parle pas portugais. |
12 | Ili lernis la indonezian kaj anglan kiel duajn lingvojn, kaj ili parolas la tetuman hejme, krom iu alia timora lingvo, kiel fataluku aŭ baikeno. | Ils apprennent l'indonésien et l'anglais en deuxième langue et ils parlent le tetoum à la maison, en plus d'autres langues timoraises comme le fataluku et le baikeno. |
13 | Ĝi estas la tiel nomata generacio de “Tim-Tim”, de la nomo “Timor-Timur”, kiel indonezianoj nomis sian 27an provincon. | C'est ce que l'on appelle la génération “Tim Tim”, en référence au nom Timor-Timur, que les Indonésiens appellent leur 27 ème province. |
14 | Multaj studis en Indonezio aŭ en Aŭstralio, kaj estas malfacile klarigi al ili, nuntempe, la gravecon de la portugala. | Beaucoup ont étudié en Indonésie ou en Australie et il est difficile de leur expliquer, de nos jours, l'importance du portugais. |
15 | Eĉ pli malbone, kiam ili vidas, ke la privilegiitaj politikaj elitoj parolas la portugalan, kaj ilia propra aliro al laboro en la publika administrado estas barita, ĉar ili ne parolas la nunan oficialan lingvon, ĉe tiuj gejunuloj aperis ia malamikeco al Portugalio kaj la portugala lingvo. | Pire encore, alors qu'ils voient les élites politiques privilégiées parler portugais et qu'ils ne peuvent accéder à des emplois dans la fonction publique parce qu'ils ne parlent pas la langue maintenant officielle, les jeunes ont maintenant développé une hostilité contre le Portugal et la langue portugaise. |
16 | La raporto de Monda Banko de la jaro 2011 pri la progreso de la lando dum la lasta jardeko ilustras, ke “la portugala estas parolata de nur 5 procento de la loĝantaro” kaj aldonas ke “de 2009, pli ol 70 procentoj de studentoj, kiuj estis ekzamenitaj en la fino de la unua lernojaro, ne povis legi eĉ unu vorton el simpla teksto en la portugala. | Le rapport de la Banque Mondiale de 2011 sur le développement du pays pendant la dernière décennie a démontré que “le portugais était parlé par seulement 5% de la population” et a ajouté que “depuis 2009, 70% des élèves testés à la fin du cours préparatoire étaient incapables de lire un seul mot d'un texte simple en portugais. |
17 | Ĉi tio estas malagrabla rezulto post 10 jaroj da klopodoj (…). grandega kvanto de la loĝantaro eble estas funkcie analfabetoj. “ | Il s'agit d'un résultat lamentable après 10 ans d'effort (..) Une cohorte entière de la population pourrait être théoriquement illettrée”. |
18 | Enreta dokumentado de lingvoj | Documentation en ligne sur les langues |
19 | Laŭ la Atlaso de la Mondaj Lingvoj en Danĝero de Unesko , estas ses Timoraj lingvoj minacataj de formorto. | D'après l'Atlas des langues du monde en danger de l'UNESCO, 6 langues timoraises sont menacées d'extinction. |
20 | Lingvoj de Orienta Timor. | Langues du Timor oriental. |
21 | Mapo de la retejo de Fataluku Language Project (Lingva Projekto de Fataluku). | Carte du site internet Fataluku Language Project. |
22 | En la skizo provizita, adabeo (de la insulo de Atauro), habuo (el la distrikto de Manatuto), kaj kairiu-midikio kaj nauetio (el la distrikto de Viqueque ), estas konsiderata vundeblaj, ĉar “plej multaj infanoj de la areoj parolas la lingvon, sed ĝi povas esti limigita al certaj medioj”, kiel hejmo kaj tradicia vivo. | Selon l'échelle de vulnérabilité, l'Adabe (de l'ile Autoro), le Habu (de la région de Manatuto), et le Kairiu-Midiki et le Naueti (de la région de Viqueque) sont considérés comme vulnérables, car “la plupart des enfants des régions concernées parlent la langue, mais son utilisation peut être restreinte à certains domaines” comme la maison et la vie traditionnelle. |
23 | Je unu nivelo pli alte estas waima'ao, konsiderata krize endanĝerigita - “infanoj ne plu lernas la lingvon kiel gepatran lingvo en la hejmo”. | Au niveau au-dessus, le Waima'a est considéré être en sérieux danger. “A la maison, la langue n'est plus enseignée aux enfants comme langue maternelle”. |
24 | En la nordorienta pinto de la insulo, la maku'aa lingvo, kiun laŭ la Atlaso havis nur 50 parolantojn en 1981, estas krize endanĝerigita, kaj eble eĉ jam formortis. | Sur la pointe nord-est de l'ile, le Maku'a, qui selon l'Atlas n'était parlé que par 50 personnes en 1981, est en sérieux danger et a déjà peut-être disparu. |
25 | Estis nur unu libreto iam eldonita en tiu ĉi lingvo. | Il y a eu seulement une brochure publiée dans cette langue. |
26 | Kelkaj el la lingvoj de Orienta Timoro tamen estas farantaj sian vojon en novaj komunikiloj kaj retaj platformoj, kiuj povas subteni ilian pluvivon. | Cependant, certaines langues du Timor oriental ont fait leur apparition sur les nouveaux médias et les blogs, ce qui peut sauver leur continuité. |
27 | Tia estas la kazo de fataluku, papua lingvo parolata de 35.000 homoj en la plej orienta distrikto de Timoro, kiu estas sufiĉe bone dokumentita en la retejo de Projekto de fatalukua lingvo kaj fatalukua komunumo. | Par exemple, le Fataluku, langue papoue parlée par 35 personnes dans la région la plus à l'Est du Timor, a bien été documentée sur les sites Fataluku Language Project et Fataluku Community. |
28 | Grupo de junaj artistoj el la regiono de Lospaloso uzas ĝin en siaj muzikaj kaj spektaklaj verkoj: | Un groupe de jeunes artistes de la région de Lospalos l'ont utilisé dans leurs performances musicales : |
29 | Esplorprojekto por lingva dokumentaro de la Universitato de Havajo donis subtenon al pluraj timoraj lingvoj kun la helpo de interŝanĝaj studentoj. Temas ekzemple pri la osoroa kaj fatumaka dialektoj de makasae - la “ĉefa lingvo en la orienta parto de Timoro-Leste” - kaj ankaŭ waima ‘a, fataluku, mambae kaj tokodede. | Un projet de recherche sur la documentation des langues de l'Université de Hawaï a promu différentes langues timoraises grâce à l'aide d'étudiants en échange comme les dialectes de Makasae Osoroa et Fatumaka, la “langue principale de la partie Est de Timor Leste, ainsi que le Waima'a, le Fataluku, le Mambae et le Tokodede. |
30 | La lasta estas foje uzata de la portugala lingvisto kaj tradukisto João Paulo Esperança sur lia blogo Hanoin Oin-oin (Diversaj pensoj) [tet]. | |
31 | Unu Orienta Timora knabino parolas (horloĝdirekte) Bunak, Tetuma, Fataluku kaj Portugala. Traduko: “En Bunak / Tetuma / Fataluku / Portugala, ni diras: Mi estas en Dili. | Ce dernier a été occasionnellement utilisé par des linguistes portugais et le traducteur João Paulo Esperança sur son blog Hanoin Oin-oin (Pensées diverses) [en tetoum]. |
32 | Mi havas iom da mono. | |
33 | Mi ne havas monon.” | |
34 | Bildo de Joao Paulo Esperança (publika havaĵo). Alia blogisto en sub-reprezentitaj lingvoj estas Abe Barreto Soares, kiu estis intervjuita por Tutmondaj Voĉoj en 2009, kaj kiu krom skribi en la angla, la tetuma, kaj la indonezia, ankaŭ konservis poezian blogon en la galolea lingvo el la distrikto de Manatuto nomata Limusan. | Un autre blog dans une langue sous-représentée est celui de Abe Barreto Soares, qui a été interviewé pour Global Voices en 2009, et qui en plus d'écrire en anglais, tétoum et indonésien, a aussi tenu un blog de poésie dans la langue Galole de la région de Manatuto appelée Limusan. |
35 | Iom pli sude, en la lingvo idaté, aperis la blogo de Ildefonso Pereira. | Un peu plus au sud, la langue Idaté est utilisée sur le blog de Ildefonso Pereira. |
36 | Ankaŭ Facebook estas uzata por komunikado en timoraj lingvoj, kiel ekzemple tiu ĉi grupo en naueti. | Facebook a également été utilisé pour communiquer en langues timoraises, comme par exemple sur le groupe Naueti. |
37 | Pasintjare propono estis farita por uzi gepatran lingvon unue en la nacia edukada programo, kiel ĉi tiu mallonga filmo titolita Lian Inan (Gepatra Lingvo) [tet] atentigas, reliefigante “la gravecon de unua lingvo de infano por helpi ilin lerni legi kaj skribi, por respekti la kulturon de iliaj gepatroj kaj komunumoj, kaj pli rapide flue lerni la oficialajn lingvojn de Timoro-Leste “: Ĉi tiu artikolo estas parto de nia speciala temo Lingvoj kaj la Interreto. | L'an dernier, il a été proposé d'utiliser en premier lieu dans le programme de l'éducation nationale, comme ce film intitulé Lian Inan (Langue maternelle) [en tetoum] l'explique, de mettre l'accent sur “l'importance de la langue maternelle des enfants en les aidant à apprendre à lire et à écrire, de respecter la culture de leurs parents et de leur communauté, et de parler couramment plus tôt les langues officielles du Timor-Leste”. |