Sentence alignment for gv-epo-20140112-888.xml (html) - gv-mlg-20111207-26138.xml (html)

#epomlg
1Orienta Timoro: Konstrui unu landon el multaj lingvojTimor Atsinanana: Manangana Firenena Iray Avy Amina Fiteny Maro
2Ĉi tiu artikolo estas parto de nia speciala temo Lingvoj kaj la Interreto.Ity dia anisan'ny lahatsoratra manokana ataoany mikasika ny Fiteny sy ny Aterineto.
3En Novembro 28, 1975, Orienta Timoro unuflanke proklamis sian sendependecon, post preskaŭ kvar jarcentoj de portugala koloniigo.Tamin'ny 28 Novambra 1975, nanambara samirery ny fahaleovantenany i Timor Leste taorian'ny fanjanahantany Portigezy efa ho taonjato efatra.
4La deklaro estis legita en la portugala, sed nur kelkajn tagojn poste Indonezio invadis la landon, kaj la uzo de tiu sama lingvo estis malpermesita dum la dudek kvar jaroj, kiujn la okupacio daŭris (1975-1999).Na dia novakiana tamin'ny teny Portigezy aza ny fahaleovantena, dia andro vitsy taorian”izay, dia niakaran'i Indonezia ary ny firenena ary noraràna ny fampiasana io teny io nandritra ny efatra amby roapolo taona, fotoana naharetan'ny fanjakazakana (1975-1999).
5Kiam Orienta Timoro iĝis sendependa lando en 2002, kaj la tetuma kaj la portugala lingvoj estis elektitaj kiel oficialaj por la novnaskita lando.Samy nofidiana ho fiteny ofisialy avokoa na ny Tetum na ny fiteny Portigezy ho an'i Timor Atsinanana izay firenena vao teraka raha nahazo ny fahaleovantenany izy tamin'ny taona 2002.
6Tamen, la nombro de naciaj lingvoj estas ĝis 16, kaj dekoj da aliaj dialektoj estas uzataj ĉiutage de la timoraj civitanoj.Na izany aza, maherin'ny 16 ny isan'ny fiteny nasionaly, ary roambinifolo mahery ny isan'ireo tenim-paritra hafa ampiasain'ireo mponina Timorezy amin'ny andavanandro.
7Idiomo(j) de IdentecoFiteny famantarana
8Hau nia lian, hau nia rain (Mia lingvo, mia hejmlando).Hau nia lian, hau nia rain (Ny teniko ny taniko).
9Bildo de Sapo Noticias Timor Leste (publika havaĵo).Sary nalain'i Sapo Noticias Timor Leste (sehatra ho an'ny daholobe).
10En la praktiko, la tetuma, la pontolingvo de Orienta Timoro, estas la plej vaste parolata tra la tuta teritorio.Raha ny fomba fanao, ny Tetum, ny teny fampiasan'i Timor Atsinanana, no tena be mpampiasa manerana ny fanjakana.
11Aliflanke, “La portugala ne estas la lingvo de unueco, sed ĝi estas la lingvo de identeco”, diris Mari Alkatiri, la estro de Fretilin (la opozicia partio), en artikolo [pt] de 2007 al la Portugala ĵurnalisto Paulo Moura. La teksto estis republikigita en la blogo Ciberdúvidas da Língua Portuguesa (Ciberduboj el la portugala).Etsy andanin'izany kosa, “tsy ny Portigezy akory no teny fampiasa iraisana fa kosa izy no fiteny famantarana “, hoy i Mari Alkatiri, mpitarika ny Fretilin (antoko mpanohitra), tanàty lahatsoratra iray [pt] tamin'ny 2007 avy amin'ilay mpanao gazety Portigey Paulo Moura, izay navoaka indray toa amin'ny bilaogy Ciberdúvidas da Língua Portuguesa.
12Moura plu klarigas, kial post la sendependiĝo restas “grandega plejmulto de la loĝantaro”, kiu ne parolas la portugalan:I Moura kosa manazava lavidavitra ny antony nahatonga ny ” hamaroan'ny vahoaka tsy misy toy izany” izay tsy miteny Portigezy taorian'ny fahaleovantena:
13Ili lernis la indonezian kaj anglan kiel duajn lingvojn, kaj ili parolas la tetuman hejme, krom iu alia timora lingvo, kiel fataluku aŭ baikeno.Nianatra ny Bahasa Indonezia sy teny Anglisy izy ireo ho fiteny faharoa ary miteny Tetum izy ireo any an-tranony, fanampin'ireo teny Timorezy hafa, toy ny Fataluku na Baikeno.
14Ĝi estas la tiel nomata generacio de “Tim-Tim”, de la nomo “Timor-Timur”, kiel indonezianoj nomis sian 27an provincon.Antsoina hoe andian-taranaka “Tim-Tim” izy ireo, avy amin'ny anarana hoe Timor-Timur, izay antsoin'ireo Indoneziana hoe ny faritanin'izy ireo faha 27.
15Multaj studis en Indonezio aŭ en Aŭstralio, kaj estas malfacile klarigi al ili, nuntempe, la gravecon de la portugala.Maro ireo nianatra tany Indonezia na tany Aostralia, ary amin'izao fotoana izao, sarotra ny manazava amin'izy ireo ny lanjan'ny teny Portigey.
16Eĉ pli malbone, kiam ili vidas, ke la privilegiitaj politikaj elitoj parolas la portugalan, kaj ilia propra aliro al laboro en la publika administrado estas barita, ĉar ili ne parolas la nunan oficialan lingvon, ĉe tiuj gejunuloj aperis ia malamikeco al Portugalio kaj la portugala lingvo.Mbola ratsy kokoa aza, noho ny fahitan'izy ireo fa miteny Portigey ireo lehibe manan-danja ara-politika, ary koa voasakana ny fidiran'izy ireo amin'ny sehatry ny asa fitantanana ara-panjakana satri izy ireo tsy mahay ny fiteny ofisialy amin'izao fotoana, nitombo tanatin'ireo tanora ireo ny fankahalana an'i Portigaly sy ny teny Portigey.
17La raporto de Monda Banko de la jaro 2011 pri la progreso de la lando dum la lasta jardeko ilustras, ke “la portugala estas parolata de nur 5 procento de la loĝantaro” kaj aldonas ke “de 2009, pli ol 70 procentoj de studentoj, kiuj estis ekzamenitaj en la fino de la unua lernojaro, ne povis legi eĉ unu vorton el simpla teksto en la portugala.Milaza ny tatitry ny Banky Mondialy 2011 mikasika ny fandrosoan'ny firenena nandritra ny folo taona lasa farany fa “ny 5 isan-jaton'ny olona ihany no miteny Portigey” ary hoy izy manampy “nanomboka tamin'ny 2009, maherin'ny 70 isan-jaton'ny mpianatra izay nadinina tamin'ny faran'ny diplaoma voalohany no tsy afaka namaky akory na dia teny tsotra amina teny Portigey aza. Ity no zava-bita mahamenatra indrindra taorian'izay 10 taona niezahana izay(…).
18Ĉi tio estas malagrabla rezulto post 10 jaroj da klopodoj (…). grandega kvanto de la loĝantaro eble estas funkcie analfabetoj. “Vondron'olona marobe amin'ny vahoaka no mety miasa nefa mety ho tsy mahay mamaky teny sy manoratra akory.”
19Enreta dokumentado de lingvojFakana antontan-kevitra momba ny teny ao amin'ny aterineto
20Laŭ la Atlaso de la Mondaj Lingvoj en Danĝero de Unesko , estas ses Timoraj lingvoj minacataj de formorto.Araka ny Saritany Atlas momba ireo Teny Tandindonin-doza Manerantany avy amin'ny UNESCO , dia misy enina ireo teny Timorezy atahorana hanjavona.
21Lingvoj de Orienta Timor.Fiteny any Timor Atsinanana.
22Mapo de la retejo de Fataluku Language Project (Lingva Projekto de Fataluku).Sarintany avy amin'ny tranonkalan'ny Tetikasan'ny Fiteny Fataluku.
23En la skizo provizita, adabeo (de la insulo de Atauro), habuo (el la distrikto de Manatuto), kaj kairiu-midikio kaj nauetio (el la distrikto de Viqueque ), estas konsiderata vundeblaj, ĉar “plej multaj infanoj de la areoj parolas la lingvon, sed ĝi povas esti limigita al certaj medioj”, kiel hejmo kaj tradicia vivo.Raha ny antanan-tohatra nomena, dia ny Adabe (avy amin'ny nosy Atauro), Habu (avy amin'ny distrika Manatuto ), ary ny Kairiu-Midiki sy ny Naueti (avy amin'ny disitrikan'i Viqueque), no heverina fa tena marefo, satria “ankizy maro eo amin'ny faritra no mampiasa ireo teny ireo, nefa ao anatina sehatra voafetra ihany”, toy ny hoe any an-trano sy eo amin'ny fiainana mahazatra.
24Je unu nivelo pli alte estas waima'ao, konsiderata krize endanĝerigita - “infanoj ne plu lernas la lingvon kiel gepatran lingvo en la hejmo”.Miakatra zanatohatra iray ny Waima'a, izay heverina ho tena tandindonin-doza fatratra - “tsy mianatra ity fiteny ity intsony ny ankizy amin'ny maha-tenindreny azy any an-trano”.
25En la nordorienta pinto de la insulo, la maku'aa lingvo, kiun laŭ la Atlaso havis nur 50 parolantojn en 1981, estas krize endanĝerigita, kaj eble eĉ jam formortis.Any amin'ny tendro avaratra atsinanan'ny nosy, ny fiteny Maku'a , izay raha ny fahitan'ny Atlas azy dia olona 50 sisa no nampiasa ilay teny tamin'ny 1981, dia tena tandindomin-doza be ihany koa ary mety ho levona tanteraka mihitsy aza.
26Estis nur unu libreto iam eldonita en tiu ĉi lingvo.Bokikely iray monja mba nivoaka tamin'ity fomba fiteny ity.
27Kelkaj el la lingvoj de Orienta Timoro tamen estas farantaj sian vojon en novaj komunikiloj kaj retaj platformoj, kiuj povas subteni ilian pluvivon.Na izany aza, nisy ihany sasany tamin'ireo fitenin'i Timor Atsinanana no nahita ny lalany ao amin'ny haino aman-jery vaovao sy ny seha-pifaneraserana amin'ny aterineto, izay mety mbola hanohana tsara ny fitohizany.
28Tia estas la kazo de fataluku, papua lingvo parolata de 35.000 homoj en la plej orienta distrikto de Timoro, kiu estas sufiĉe bone dokumentita en la retejo de Projekto de fatalukua lingvo kaj fatalukua komunumo.Hita amin'izany tranga izany izao ohatra ny Fataluku, fiteny Papuan ampiasain'ny olona miisa 35.000 any amn'ny ankamaroan'ny distrika any amin'ny faritra atsinanan'i Timor, izay misy antontan-kevitra tsara eo amin'ny tranonkalan'ny Tetikasan'ny fiteny Fataluku sy ny Firaisa-monina Fataluku.
29Grupo de junaj artistoj el la regiono de Lospaloso uzas ĝin en siaj muzikaj kaj spektaklaj verkoj:Ampiasain'ireo vondrona tanora mpanakanto avy any amin'ny faritr'i Lospalos ihany koa izy ity amin'ny mozikany sy ny fisehoana an-tsehatra ataony:
30Esplorprojekto por lingva dokumentaro de la Universitato de Havajo donis subtenon al pluraj timoraj lingvoj kun la helpo de interŝanĝaj studentoj. Temas ekzemple pri la osoroa kaj fatumaka dialektoj de makasae - la “ĉefa lingvo en la orienta parto de Timoro-Leste” - kaj ankaŭ waima ‘a, fataluku, mambae kaj tokodede.Nanandratra ny fiteny Timorezy maro ny tetikasam-pikarohana antontan-kevitra momba ny teny nataon'ny anjerimanontolon'i Hawai, niaraka tamin'ny fanampian'ny fifanakalozana mpianatra toy ny tenim-paritra Osoroa sy ny Fatumaka an'i Makasae - “fiteny maro an'isa any amin'ny faritra atsinanana any Timor-Leste” - toy izany koa ny Waima'a, Fataluku, Mambae sy ny Tokodede.
31La lasta estas foje uzata de la portugala lingvisto kaj tradukisto João Paulo Esperança sur lia blogo Hanoin Oin-oin (Diversaj pensoj) [tet].Ity farany moa izay ampiasain'i João Paulo Esperança, Portigey mpikaroka momba ny teny sady mpandika teny, matetika eo amin'ny bilaoginy Hanoin Oin-oin (Fisaina samihafa) [tet].
32Unu Orienta Timora knabino parolas (horloĝdirekte) Bunak, Tetuma, Fataluku kaj Portugala.Tovovavy Timorezy Tatsinanana miteny (fandehan'ny fihodin'ny famantaranandro) Bunak, Tetum, Fataluku ary Portigey.
33Traduko: “En Bunak / Tetuma / Fataluku / Portugala, ni diras: Mi estas en Dili.Adika hoe : "In Bunak/Tetum/Fataluku/Portigezy, hoy isika hoe : Eto Dili aho.
34Mi havas iom da mono.Manana vola ihany aho.
35Mi ne havas monon.”Tsy manana vola mihitsy aho."
36Bildo de Joao Paulo Esperança (publika havaĵo).Sary avy amin'i Joao Paulo Esperança (sehatra ho an'ny daholobe).
37Alia blogisto en sub-reprezentitaj lingvoj estas Abe Barreto Soares, kiu estis intervjuita por Tutmondaj Voĉoj en 2009, kaj kiu krom skribi en la angla, la tetuma, kaj la indonezia, ankaŭ konservis poezian blogon en la galolea lingvo el la distrikto de Manatuto nomata Limusan.Mpitoraka bilaogy iray amina fiteny tsy dia fandre i Abe Barreto Soares, izay nitafatafa mivantana ho an'ny Global Voices tamin'ny 2009, ary ankoatry ny fanoratana amin'ny teny Anglisy,Tetum, sy Bahasa Indonezia, dia manana ihany koa izy bilaogy tononkalo amin'ny Galole laguage avy any amin'ny distrikan'i Manatuto antsoina hoe Limusan.
38Iom pli sude, en la lingvo idaté, aperis la blogo de Ildefonso Pereira.Lavidavitra kely any Atsimo, asongadina ao amin'ny bilaogin'i Ildefonso Pereira ihany koa ny fiteny Idaté.
39Ankaŭ Facebook estas uzata por komunikado en timoraj lingvoj, kiel ekzemple tiu ĉi grupo en naueti.Nampiasaina ifandraisana amin'ny fiteny Timorezy ihany koa ny Facebook, ohatra izao ity vondrona ity amin'ny fiteny Naueti.
40Pasintjare propono estis farita por uzi gepatran lingvon unue en la nacia edukada programo, kiel ĉi tiu mallonga filmo titolita Lian Inan (Gepatra Lingvo) [tet] atentigas, reliefigante “la gravecon de unua lingvo de infano por helpi ilin lerni legi kaj skribi, por respekti la kulturon de iliaj gepatroj kaj komunumoj, kaj pli rapide flue lerni la oficialajn lingvojn de Timoro-Leste “: Ĉi tiu artikolo estas parto de nia speciala temo Lingvoj kaj la Interreto.Tamin'ny herintaona, nisy ny soso-kevitra ny hampiasàna voalohanyny tenindreny ao anatin'ny fandaharam-pampianarana nasionaly, araka ny ambaran'ity horonantsary fohy mitondra ny lohateny hoe Lian Inan (TenindReny) [tet] ity, izay manazava ” ny lanjan'ny fiteny voalohany ampiasan'ny ankizy hanampiana azy ireo hianatra hamaky teny sy hanoratra, hanaja ny kolotsain'ny ray aman-dreniny sy ny fiarahamonina misy azy, ary hahay hiteny tsara ny teny ofisialin'i Timor-Letste dieny any am-piandohana”: