# | epo | srp |
---|
1 | Orienta Timoro: Konstrui unu landon el multaj lingvoj | Istočni Timor: Postavljanje jedne zemlje s mnogo jezika |
2 | Ĉi tiu artikolo estas parto de nia speciala temo Lingvoj kaj la Interreto. | Ovaj post je deo našeg posebnog izveštavanja Jezici i Internet. |
3 | En Novembro 28, 1975, Orienta Timoro unuflanke proklamis sian sendependecon, post preskaŭ kvar jarcentoj de portugala koloniigo. | Dana 28. novembra 1975. Timor Leste je jednostrano proglasila svoju nezavisnost, nakon gotovo četiri veka portugalske dominacije. |
4 | La deklaro estis legita en la portugala, sed nur kelkajn tagojn poste Indonezio invadis la landon, kaj la uzo de tiu sama lingvo estis malpermesita dum la dudek kvar jaroj, kiujn la okupacio daŭris (1975-1999). | Iako je proglašenje pročitano na portugalskom, nekoliko dana nakon toga Indonezija je krenula u napad na tu zemlju i korišćenje portugalskog će biti zabranjeno 24 godine, koliko je okupacija i trajala (1975-1999). |
5 | Kiam Orienta Timoro iĝis sendependa lando en 2002, kaj la tetuma kaj la portugala lingvoj estis elektitaj kiel oficialaj por la novnaskita lando. | Kada je Istočni Timor postao nezavisna država 2002. i tetum i portugalski su postavljeni kao službeni jezici u novoj zemlji. |
6 | Tamen, la nombro de naciaj lingvoj estas ĝis 16, kaj dekoj da aliaj dialektoj estas uzataj ĉiutage de la timoraj civitanoj. | Medjutim, broj nacionalnih jezika dostiže brojku od 16, a građani Timora koriste svakodnevno desetine drugih dijalekata. |
7 | Idiomo(j) de Identeco | Idiom(i) identiteta |
8 | Hau nia lian, hau nia rain (Mia lingvo, mia hejmlando). | Hau nia lian, hau nia rain (Moj jezik moja domovina). |
9 | Bildo de Sapo Noticias Timor Leste (publika havaĵo). | Foto: Sapo Noticias Timor Leste (javni domen). |
10 | En la praktiko, la tetuma, la pontolingvo de Orienta Timoro, estas la plej vaste parolata tra la tuta teritorio. | U praksi, tetum, lingua franca Istočnog Timora je jezik koji se najviše govorio na celoj teritoriji. |
11 | Aliflanke, “La portugala ne estas la lingvo de unueco, sed ĝi estas la lingvo de identeco”, diris Mari Alkatiri, la estro de Fretilin (la opozicia partio), en artikolo [pt] de 2007 al la Portugala ĵurnalisto Paulo Moura. La teksto estis republikigita en la blogo Ciberdúvidas da Língua Portuguesa (Ciberduboj el la portugala). | S druge strane, “Portugalski nije jezik jedinstva, nego je to jezik identiteta”, rekao je Mari Alkatiri, vođa Fretilina (opoziciona stranka), u članku 2007. godine, koji je napisao portugalski novinar Paulo Moura, ponovo objavljen na blogu Ciberdúvidas da lingua Portuguesa (Cybersumnje portugalskog jezika). |
12 | Moura plu klarigas, kial post la sendependiĝo restas “grandega plejmulto de la loĝantaro”, kiu ne parolas la portugalan: | Moura objašnjava zašto nakon uspostavljanja nezavisnosti postoji “ogromna većina stanovništva” koja ne govori portugalski: |
13 | Ili lernis la indonezian kaj anglan kiel duajn lingvojn, kaj ili parolas la tetuman hejme, krom iu alia timora lingvo, kiel fataluku aŭ baikeno. | Naučili su bahasa indonežanski i engleski kao strane jezike, a tetum govore kod kuće, uz bilo koji drugi timorski jezik, kao fataluku ili baikeno. |
14 | Ĝi estas la tiel nomata generacio de “Tim-Tim”, de la nomo “Timor-Timur”, kiel indonezianoj nomis sian 27an provincon. | Reč je o tzv. “Tim-Tim” generaciji, od imena Timor-Timur kako su Indonežani zvali svoju 27. pokrajinu. |
15 | Multaj studis en Indonezio aŭ en Aŭstralio, kaj estas malfacile klarigi al ili, nuntempe, la gravecon de la portugala. | Mnogi su studirali u Indoneziji ili u Australiji, i njima je danas teško objasniti važnost portugalskog jezika. |
16 | Eĉ pli malbone, kiam ili vidas, ke la privilegiitaj politikaj elitoj parolas la portugalan, kaj ilia propra aliro al laboro en la publika administrado estas barita, ĉar ili ne parolas la nunan oficialan lingvon, ĉe tiuj gejunuloj aperis ia malamikeco al Portugalio kaj la portugala lingvo. | Ono što je još gore od toga je da kako vide da povlaštena politička elita govori portugalski, i pošto se njihov pristup zapošljavanju u javnoj upravi onemogućuje ako ne govore sada službeni jezik, ovi mladi ljudi su razvili odredjeno neprijateljstvo prema Portugalu i portugalskom jeziku. |
17 | La raporto de Monda Banko de la jaro 2011 pri la progreso de la lando dum la lasta jardeko ilustras, ke “la portugala estas parolata de nur 5 procento de la loĝantaro” kaj aldonas ke “de 2009, pli ol 70 procentoj de studentoj, kiuj estis ekzamenitaj en la fino de la unua lernojaro, ne povis legi eĉ unu vorton el simpla teksto en la portugala. | Izveštaj Svetske banke od 2011. godine o napretku zemlje u poslednjih deset godina pokazuje da “portugalski govori samo 5 posto stanovništva” i dodaje da je “do 2009, više od 70 posto učenika testiranih na kraju prvog razreda ne može pročitati ni jednu reč jednostavnog teksta na portugalskom. |
18 | Ĉi tio estas malagrabla rezulto post 10 jaroj da klopodoj (…). grandega kvanto de la loĝantaro eble estas funkcie analfabetoj. “ | To je tužan rekord nakon 10 godina truda (…). Velika grupa stanovništva je funkcionalno nepismena.” |
19 | Enreta dokumentado de lingvoj | Online dokumentacija jezika |
20 | Laŭ la Atlaso de la Mondaj Lingvoj en Danĝero de Unesko , estas ses Timoraj lingvoj minacataj de formorto. Lingvoj de Orienta Timor. | Prema UNESCO-vom Atlasu Svetskih Jezika u Opasnosti, postoji šest timorskih jezika kojima preti izumiranje. |
21 | Mapo de la retejo de Fataluku Language Project (Lingva Projekto de Fataluku). En la skizo provizita, adabeo (de la insulo de Atauro), habuo (el la distrikto de Manatuto), kaj kairiu-midikio kaj nauetio (el la distrikto de Viqueque ), estas konsiderata vundeblaj, ĉar “plej multaj infanoj de la areoj parolas la lingvon, sed ĝi povas esti limigita al certaj medioj”, kiel hejmo kaj tradicia vivo. | Po prikazanoj skali, adabe (sa ostrva Atauro), habu (iz regije Manatuto), iz regije Manatuto (iz Viqueque regije), se smatraju ugroženim, pošto “većina dece s tih područja govori jezik, ali to može biti ograničeno na određena područja “, kao što su kuće i tradicionalni način života. |
22 | Je unu nivelo pli alte estas waima'ao, konsiderata krize endanĝerigita - “infanoj ne plu lernas la lingvon kiel gepatran lingvo en la hejmo”. | Jedno mesto iznad se nalazi Waima'a, jezik za koji se smatra da je kritično ugrožen - “deca više ne uče jezik kao materinji jezik kod kuće”. |
23 | En la nordorienta pinto de la insulo, la maku'aa lingvo, kiun laŭ la Atlaso havis nur 50 parolantojn en 1981, estas krize endanĝerigita, kaj eble eĉ jam formortis. | Maku'a jezik na severoistočnom delu ostrv; maku'a koji je prema Atlasu 1981. govorilo 50 ljudi, kritično je ugrožen i može se desiti da čak i izumre. |
24 | Estis nur unu libreto iam eldonita en tiu ĉi lingvo. | Na ovom jeziku je objavljena samo jedna knjižica do sada. |
25 | Kelkaj el la lingvoj de Orienta Timoro tamen estas farantaj sian vojon en novaj komunikiloj kaj retaj platformoj, kiuj povas subteni ilian pluvivon. | Neki od jezika Istočnog Timora su ipak prokrčile svoj put u novim medijima i online platformama, što može doprineti tome da se održe. |
26 | Tia estas la kazo de fataluku, papua lingvo parolata de 35.000 homoj en la plej orienta distrikto de Timoro, kiu estas sufiĉe bone dokumentita en la retejo de Projekto de fatalukua lingvo kaj fatalukua komunumo. | Takav je slučaj s fataluku, papuanski jezik koji govori 35,000 ljudi u najistočnijem delu Timora, koji je prilično dobro dokumentovan na Internet stranicama Fataluku Language Project (Fataluku Jezički Projekat) i Fataluku Community (Fataluku Zajednica). |
27 | Grupo de junaj artistoj el la regiono de Lospaloso uzas ĝin en siaj muzikaj kaj spektaklaj verkoj: | Grupa mladih umetnika iz regije Lospalos ga koriste u svojim delima uz muziku i za izvodjenje: |
28 | Esplorprojekto por lingva dokumentaro de la Universitato de Havajo donis subtenon al pluraj timoraj lingvoj kun la helpo de interŝanĝaj studentoj. Temas ekzemple pri la osoroa kaj fatumaka dialektoj de makasae - la “ĉefa lingvo en la orienta parto de Timoro-Leste” - kaj ankaŭ waima ‘a, fataluku, mambae kaj tokodede. | Istraživački projekat za dokumentaciju jezika na Univerzitetu Hawai, je pokrenuo nekoliko timorskih jezika uz pomoć razmene studenata, kao što su osoroa i fatumaka dijalekti makasae jezika - “najzastupljenijeg jezika u istočnom delu Timora - Leste” - kao i waima'a, fataluku, mambae i tokodede. |
29 | La lasta estas foje uzata de la portugala lingvisto kaj tradukisto João Paulo Esperança sur lia blogo Hanoin Oin-oin (Diversaj pensoj) [tet]. | Ovaj poslednji naveden jezik je povremeno bio korišten od strane portugalskih lingvista i prevodioca João Paulo Esperança na njegovom blogu Hanoin Oin-oin (Razne misli). |
30 | Unu Orienta Timora knabino parolas (horloĝdirekte) Bunak, Tetuma, Fataluku kaj Portugala. | Devojka iz Istočnog Timora govori (u pravcu kazaljke na satu) bunak, tetum, fataluku i portugalski. |
31 | Traduko: “En Bunak / Tetuma / Fataluku / Portugala, ni diras: Mi estas en Dili. | Prevod: "U bunak / tetum / fataluku / portugalski, kažemo: ja sam u Diliju. Imam nešto novca. |
32 | Mi havas iom da mono. | Ja nemam nimalo novca." |
33 | Mi ne havas monon.” | Slika: Joao Paulo Esperança (javni domen) |
34 | Bildo de Joao Paulo Esperança (publika havaĵo). | Još jedan bloger u manje zastupljenim jezicima je Abe Barreto Soares, koji je |
35 | Alia blogisto en sub-reprezentitaj lingvoj estas Abe Barreto Soares, kiu estis intervjuita por Tutmondaj Voĉoj en 2009, kaj kiu krom skribi en la angla, la tetuma, kaj la indonezia, ankaŭ konservis poezian blogon en la galolea lingvo el la distrikto de Manatuto nomata Limusan. | intervjuisan za Global Voice 2009. Pored toga, piše i na engleskom, tetumu, i bahasa indonežanskom, takođe vodi blog poezije na galole jeziku iz Manatuto Oblasti koja se zove Limusan. |
36 | Iom pli sude, en la lingvo idaté, aperis la blogo de Ildefonso Pereira. | Malo dalje na jugu, idaté jezik se koristi na blogu Ildefonso Pereira. |
37 | Ankaŭ Facebook estas uzata por komunikado en timoraj lingvoj, kiel ekzemple tiu ĉi grupo en naueti. | Facebook se takođe koristi za komunikaciju na timorskom jeziku, kao na primer ova grupa u Naueti. |
38 | Pasintjare propono estis farita por uzi gepatran lingvon unue en la nacia edukada programo, kiel ĉi tiu mallonga filmo titolita Lian Inan (Gepatra Lingvo) [tet] atentigas, reliefigante “la gravecon de unua lingvo de infano por helpi ilin lerni legi kaj skribi, por respekti la kulturon de iliaj gepatroj kaj komunumoj, kaj pli rapide flue lerni la oficialajn lingvojn de Timoro-Leste “: | Prošle je godine podnesen predlog da se koristi maternko jezik kao prvi jezik u nacionalnom obrazovnom programu, što pokazuje ovaj kratki film pod nazivom Lian Inana (Materinji Jezik), naglašavajući “važnost prvog jezika za dete da mu pomogne da nauči da čita i piše, da poštuje kulturu svojih roditelja i zajednice, i da odmah tečno koristi službene jezike Timor-Leste: |
39 | Ĉi tiu artikolo estas parto de nia speciala temo Lingvoj kaj la Interreto. | Ovaj post je deo našeg posebnog izveštavanja Jezici i Internet. |